VANNESSA R DE OBALDIA - ADİP
"Kimsenin ciddiye alamayacağı çılgın bir hayaldi. Ama çılgın hayaller bazı cesur ve kararlı insanlar tarafından gerçekleştirilebilir.” Mümin Pireli, Megalo Dereio Sofulu Eğitim Kültür Derneği
Bir İskoç-Panamalı doktora sonrası araştırmacıyı Cambridge'den Selanik'e seyahat etmeye ve ardından Batı Trakya'yı geçerek Evros ili tepelerindeki çok dinli bir köye doğru uzun bir yolculuğa çıkmaya ne teşvik edebilirdi? Nedeni tek kelimeyle anlatılabilir: Özgürlük. Alevi toplumunun yüzyıllardır süren din, inanç ve ibadet özgürlüğü mücadelesi, 19 Haziran 2022’de Yunanistan tarihindeki ilk resmi Alevi-Bektaşi ibadethanesinin açılmasıyla nihayet tanınmış oldu.
Tören, Megalo Dereio (Büyük Derbent) imamının okuduğu dua ile başladı. Açılışa katılan Yunanistan Millî Eğitim Bakanlığı Dinler Genel Sekreteri Yorgo Kalantzis yeşil bir kurdeleyi keserek Büyük Derbent Hızır Cemevi’nin resmi açılışını gerçekleştirdi. Binayı gezmeden önce kendisine bakırdan yapılma sembolik bir zeytin dalı hediye edildi. Günün devamında cem ibadeti, Türkiye ve Bulgaristan’dan gelen zakirlerin müziği eşliğinde lokma dağıtımı ve geleneksel halk oyunları gerçekleşti. Açılış, cemevinin dedesi Hüseyin Dede tarafından verilen dua ile sona erdi.
(Fotoğraf: Vanessa R. de Obaldía, 19 Haziran 2022)
Açılış hakkında Hellas, Yeni Muhalefet, Paratiritis, Haberler.com, Inkomotini News gibi çevrim içi gazetelerde Türkçe, İngilizce ve Yunanca olarak detaylı bilgiye yer verildi.
Katılımcılar arasında dünyanın ve ülkenin farklı bölgelerinden gelen, çeşitli dini ve etnik kökene sahip 600’den fazla erkek, kadın ve çocuk vardı. Sosyo-antropolojik bir perspektiften bakıldığında bu dikkate değer bir durumdur: Batı Trakya, Türkiye ve Bulgaristan’dan Türk ve Pomak Aleviler; Büyük Derbent’ten Sünni Müslüman Türkler ve Batı Trakya şehirlerinden Sünni Müslüman kökenli Türkler; Atina’dan ve yerel bölgeden gelen, özellikle hükümet temsilcilerinden oluşan, Yunanlar ve Yunan Ortodokslar. Kalantzis’in belirttiği gibi: “Bugün hepimiz buradayız, Yunanistan, Bulgaristan ve Türkiye’den Müslümanlar ve Hristiyanlar. Bizi bugün buraya ne getirdi? Tanrı’ya olan ortak sevgimiz.” Fakat, bu tarihi olayın coğrafi bağlamı ve arkasındaki hikâye nedir?
(Fotoğraf: Vanessa R. de Obaldía, 30 Eylül 2021)
Büyük Derbent (Megalo Dereio) Köyü
Türkçe konuşan yerlileri tarafından “Büyük Derbent” olarak bilinen Megalo ya da Mega Dereio Batı Trakya’da bulunan ve batı, kuzey ve doğuda Kızıldelisu nehri ile çevrili ufak bir köydür. Osmanlı dönemindeki kuruluşunun ardından, Türk Müslümanlar ile Rum Ortodoks Hristiyanlar ve Bulgarlardan oluşan çok dinli ve çok uluslu köy 1913’te Türk askerlerin işgali, 1913-1919 arasındaki Bulgar iktidarı ve 1919’da Yunan iktidarı sonucu yaşanan nüfus mübadelesi nedeniyle 20. Yy. başında yaşadığı kargaşaya kadar önemsiz kaldı. 1925 yılında Türkiye'de tekkelerin kapatılması ve tarikatların yasaklanması sonucu Türkiye'deki Bektaşi merkezleriyle iletişimin kesilmesi bölgedeki tekkeleri doğrudan etkilemiştir.
Bölgedeki Müslüman nüfusun 1923 mübadelesinden muaf tutulması nedeniyle bugün Yunanistan Trakya’sında kırsal bir Alevi-Bektaşi varlığı devam etmektedir. Dini olarak Alevi-Bektaşi, etnik olarak Türk veya Pomak ismiyle tanımlanır, Türkçe, Pomakça ve Yunanca konuşurlar.
Batı Trakya’da yoğunlukla Sünni Müslümanlar yaşarken, küçük Alevi-Bektaşi nüfusu özellikle Ruşenler’de (Roussa) bulunan 15. yüzyıl başlarından kalma Seyyid Ali Sultan Tekkesi çevresindeki köylerde bulunur. Bu köylerin çoğunda sadece Alevi-Bektaşiler yaşar. Ancak Büyük Derbent karma bir köydür. Yukarı tarafa (Batı) toplanmış Alevi-Bektaşiler, köyün ortasındaki kilisenin yakınındaki iki Yunan aile ve aşağı taraftaki (Doğu) caminin etrafındaki Müslümanların sayıları neredeyse eşittir. Bugün ana gelir kaynağı tarım -özellikle tütün- ve hayvancılık olan köyde geleneksel bir yaşam stili sürmektedir.
(Fotoğraf: Vanessa R. de Obaldía, 28 Eylül 2021)
Büyük Derbent Hızır Cemevi
Türkiye’de 1990’lardan bu yana Alevi dünyasında adeta birlikte gerçekleşen laikleşme ve çağdaşlaşma hareketlerinin Batı Trakya’daki dağlık köyleri de kapsayan etkileri oldu. Sonuç olarak Aleviler amaca yönelik ibadethaneler inşa etmeye başladılar. Bölgedeki Rüşanlar, Babalar, Mesinler, Kütüklü, Karaören, Çökekli gibi sadece Alevi-Bektaşilerin yaşadığı köylerin tamamında, geçmişte ruhsatsız olarak inşa edilen ve dolayısıyla resmi bir hukuki statüye sahip olmayan cemevleri bulunmaktadır. Büyük Derbent Hızır Cemevi ise resmi devlet izni alındıktan sonra inşa edilen ilk Alevi-Bektaşi ibadethanesi olma özelliğini taşımaktadır. Kuruluşu için şu adımlar atıldı: Resmi statü kazanılması için 26 Haziran 2015'te Megalo Dereio Sofulu Eğitim Kültür Derneği adı altında bir Alevi-Bektaşi derneği kuruldu; Megalo Dereio Alevi-Bektaşi topluluğu tarafından arazi satın alındı; 31 Ekim 2016 tarihinde arazi dernek adına tescil edildi ve 19 Mart 2021 tarihinde cemevinin kuruluş ve işletme izin başvurusu yapıldı. Nisan 2021'de Bakan Yardımcısı Angelos Syrigos'un ziyareti sırasında Millî Eğitim Bakanlığı'nın onayı ile hizmete açıldı.
Büyük Derbent Hızır Cemevi’nin ana işlevi Alevi topluluğuna sohbet ve cem ibadetleri için bir ibadet mekânı sağlamaktır. Cemevi aynı zamanda sosyal ve eğitim hizmetleri de sunar. Sosyal hizmetler kurban ibadeti sonrasında etlerin yoksul ailelere dağıtılması ve köy çevresinde yemek verilmesi şeklinde gerçekleşir. Eğitim hizmet olarak da Türkçe ve Yunanca dillerinde dini öğreti, tarih, edebiyat ve diğer konularda kitap ve eğitim materyali içeren küçük ama gittikçe genişleyen cemevi kütüphanesi örnek verilebilir. Ayrıca, Yunanistan hükümetinin matematik öğretmeni ataması ve maaş sağlaması sayesinde hafta sonları öğleden sonra ücretsiz matematik dersleri verilmektedir. Akademik ve kültürel nitelikteki başka kursların da verilmesi planlanmaktadır.
Yasal Statü
Büyük Derbent Hızır Cemevi'nin kuruluş ve işletme hakkı, Yunanistan Cumhuriyeti Eğitim ve Din İşleri Bakanlığı tarafından 19 Mart 2021 tarihli bir belge ile verildi. ΩΔ4646ΜΤΛΗ-15M izin kodu ile Evros ilinin Sofulu Belediyesine bağlı Megalo Dereio yerleşim yerindeki “Megalo Dereio Alevileri” adlı topluluğa cemevi kurulması ve işletilmesi için sertifika verildi. Kararla ilişkili üç koşul aşağıdaki gibidir:
- Başvuru sahiplerinin, ibadet yerinin güvenli ve düzenli işleyişine ilişkin görev ve yükümlülüklerini yerine getirmeleri gerekmektedir.
- Cemevi girişinde MEGALO DEREIO ALEVİLERİ DİNİ TOPLULUĞU’NUN CEMEVİ ibaresi ve ilgili izin numarasının yer aldığı bir tabela bulunması zorunludur.
- Herhangi bir değişiklik için onay gereklidir.
Yunanistan Anayasası'nın, devletin her vatandaşın dini özgürlüğünü korumasını öngören 13. maddesi uyarınca cemevlerinin Alevi ibadethanesi olarak hukuken tanınmasına rağmen, Aleviler ve Bektaşiler halihazırda bir azınlık grubu olarak tanınmamaktadır. Kamu hukuku kapsamında tüzel kişiliğe sahip bir inanç topluluğu olarak sadece Trakya’daki Müslüman azınlık resmen tanınmıştır.
(Fotoğraf: Vanessa R. de Obaldía, 19 Haziran 2022)
Cemevinin Etkileri ve Önemi
Mümin Pirelli, açılış töreninde yaptığı konuşmada, “Cemevinin önemi ve oynadığı rol önümüzdeki yıllar için çok önemli” dedi. Bu önem, birçok farklı yönden anlaşılabilir. İlk olarak, Büyük Derbent Hızır Cemevinin kurulması çevre köylerdeki mevcut cemevlerini izin için başvurmaya teşvik etmiş ve başvuru yapılmasını kolaylaştırmıştır. Ayrıca, bir resmi cemevinin varlığı, başvuru sürecini ve yeni cemevlerinin yapımı için gerekli izinlerin engelsiz olarak verilmesini kolaylaştıracaktır. Bazı köylerde Alevi-Bektaşi toplulukları inceleme sürecini başlatmışken bazılarında izin başvuruları yapılmıştır. İkinci olarak, dedelerin resmi olarak tanınması ve örneğin müftü yerine nikah kıydırabilmesi gibi bazı diğer dini hakların elde edilmesi için yapılacak başvuruların önü açılmıştır. Üçüncüsü, bu gelişme Batı Trakya'da yüzyıllardır asimilasyona uğradıkları Sünni İslam'dan ayrı bir İslam dalı olarak Alevi-Bektaşi kimliğinin, ideolojisinin ve kültürünün kamusal ifadesini güçlendirecektir. Son olarak, on dört asır önce Arap Yarımadası’nda ortaya çıktıktan sonra dünyanın her köşesine yayılmış olan tek tanrılı bir dinin çoğulcu yapısının da anlaşılması ve fark edilmesi işlevini görecektir.
.jpg)
(Fotoğraf: Vanessa R. de Obaldía, 19 Haziran 2022)
Yunanistan'ın ilk resmi Alevi ibadethanesinin açılışını kutlamak için yakından ve uzaktan farklı toplulukların bir araya gelmesi, yalnızca Alevi-Bektaşi topluluğuna yönelik samimi dostluğun bir ifadesi değil, aynı zamanda temel haklarından uzun süredir mahrum bırakılan bir dini grubun özgürlüğü ve eşitliği için içten bir inancın göstergesidir. Sonuç olarak, açılışın özü, Büyük Derbent Hızır Cemevi’nin kuruluşunun öncülerinden olan Mümin Pireli ve Fatma İbrahim’in kızı Belis Pireli’nin bir mülakatındaki şu sözleriyle ifade ediliyor: “Cemevimiz özgürlüğü temsil ediyor. Alevilerin özgürlüğünü ve özgürce yaşayıp ibadet edebilmelerini."
.jpg)
(Fotoğraf: Vanessa R. de Obaldía (sağda) 19 Haziran 2022)