Bugün kesin nüfus bilgisi de tespit edilemeyen Azınlıkların sosyal hayatı vakıfları ve çevresindeki kurumlarıyla yürütülmektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne (VGM) bağlı olan azınlık cemaat vakıfları Cumhuriyet öncesinde gayrimüslim Türk vatandaşları tarafından oluşturdu. Türkiye’de 77 Rum, 54 Ermeni, 19 Musevi, 10 Süryani, 3 Keldani, 2 Bulgar, 1 Gürcü ve 1 Maruni olmak üzere toplam 167 cemaat vakfı vardır. 1936 yılında; düzenledikleri beyannameler ile Vakıflar Genel Müdürlüğündeki kütüğe tescil ve kayıtları yapılmıştır. Böylece, cemaatlere ait bu hayır kurumları “vakıf" olarak kabul edilmiştir. Cemaat vakıfları, Vakıflar Genel Müdürlüğünün en üst karar organı olan Vakıflar Meclisinde kendilerinin seçtiği temsilci ile temsil edilmektedir. 2020’de Vakıflar Meclis Üyesi seçilen Süleyman Can Ustabaşı, Cemaat Vakıflarını temsilen bu görevi yürütmektedir. Tüm bu düzenlemelere, geçici yönetmeliklere rağmen cemaat vakıflarına ait sıkıntılar sürmektedir. Cemaat vakıfları 1936’da beyan ettikleri mal varlıklarından itibaren 1974 yılına kadar bağış, vasiyet ve satın alma yoluyla taşınmaz mal edinmişlerdir. 1974 tarihli Yargıtay Hukuk Genel Kurulu kararı sonrası cemaat vakıflarınca 1936-1974 yılları arası bağış, vasiyet ve satın alma yoluyla edinilen taşınmazlar tekrar eski maliklerine iade edilmiş, bu malların bir kısmı Hazine, Vakıflar Genel Müdürlüğü veya üçüncü şahıslara geçmiştir. 2003 yılında AB uyum yasaları çerçevesinde yapılan düzenlemeler ile 1936 öncesinde vakfa ait olduğu tespit edilen ancak Beyanname’de kayıtlı olmayan taşınmazların da iadesi gerçekleşmeye başladı. Ancak Vakıflar Kanunu’nda geçici maddeler ile yapılan düzenlemeler ve iade sürecinde bürokratik aksaklıklar nedeniyle cemaat vakıflarının mağduriyetleri tam anlamıyla giderilmiş değildir.
Başka bir sorunlu alan cemaat vakıflarının yönetim kurullarının seçimlerinde yaşanmakta, TC vatandaşlarının seçme ve seçilme haklarında mağduriyetler iyne geçici düzenleme ve yönetmelik ile giderilmektedir. 2013 yılında yapılan yönetmelik değişikliğiyle vakıflar yönetmeliğinin 29-30-31-32 ve 33. maddelerinin iptal edilmesi ile o günden bu yana Cemaat Vakıfları seçimleri yapılamamaktaydı. VGM’nin resmi sitesinde de belirtildiği üzere 10 yıllık seçimsiz bir sürenin ardından hükümet paydaşları ve cemaat vakıfları temsilcileri ile yapılan görüşmeler neticesinde Vakıflar Genel Müdürlüğünce bir seçim yönetmeliği ‘taslağı’ oluşturuldu. Metin üzerinde ‘genel anlamda’ mutabık kalınmış ve Yönetmelik 18 haziran 2022 tarihinde resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik cemaat vakıflarının tüzel kişiliklerinin kanunlar ile sabitlenmemiş olması dolayısı ile geçicidir. 2028 yılında gerçekleşecek bir sonraki seçimlere kadar başvurular ve müzakerelere paralel olarak revize edilmesi mümkündür.
Tartışılan ve itiraz edilen seçim yönetmeliğinde değişiklikler yapıldı
Haziran 2022’de yenilenen yönetmelik gereği cemaat vakıflarına “seçimlerinizi 6 ay içerisinde, 2022 sonuna kadar tamamlayın” talimatı verildi. Eylül 2022’de azınlık vakıflarından gelen talepler üzerine yönetmelikteki 3 maddede değişiklik yapıldı. Cemaat vakıflarından bazılarının çevresinde azınlık vatandaşları ikameti kalmamış olmasına rağmen vakfa yönetici adayı olabilmek için bölgede ikamet şartı getirilmiştir. Ayrıca seçimlerin gerçekleşmesini sağlayacak seçim tertip heyetlerinin bazı uygulamaları (seçim çevrelerinin, sandık sayılarının kısıtlanması, hafta içi günlerde seçim tertip edilmesi talebi vd) azınlık yurttaşları tarafından tepkiyle karşılandı, VGM’ye yapılan itirazlar ile geçici çözümler üretildi. Yasal süre tamamlanmasına rağmen Beyoğlu Üç Horan Ermeni Vakfı yönetim kurulu seçimi azınlık vatandaşları tarafından seçim tertip heyetine yönelik itirazlar üzerine VGM tarafından 2023 yılına ertelendi. Hastanesi olan cemaat vakıflarının seçimleri de “Sağlık Bakanlığı’nın gördüğü lüzum üzerine” 2023 yılında gerçekleştirilecek.
Azınlıkların örgütlenme, seçme ve seçilme hakkına müdahale olarak değerlendirilen Cemaat Vakıfları Seçim Yönetmeliği’ni ve yönetmeliğin hazırlık sürecini değerlendirilen bir rapor yayınlandı. İnanç Özgürlüğü Girişimi tarafından yayınlanan “Dar Seçim – İnsan Hakları İlkeleri Işığında Azınlık Vakıfları Seçim Yönetmeliği Politika Metni”ni avukat ve sivil toplum aktivisti Arno Kalaycı kaleme aldı. Rapor din veya inanç özgürlüklerinin özellikle kolektif boyutunu merkeze alarak Türkiye’nin azınlık vakıflarına ilişkin ulusal ve uluslararası yükümlülüklerini inceliyor.